Baz Etkisi Nedir, Enflasyon Baz Etkisi İle Düşebilir mi?

I.GİRİŞ

COVID-19 pandemisinin ekonomik etkileri tüm dünyada devam ederken, gelişmiş ekonomilerde uzun zamandır unutulmuş enflasyon bazı ülkelerde son kırk yılın en yüksek oranlarıyla geri gelmiş durumda. Merkez Bankaları para politikası araçlarıyla yüksek enflasyonu düşürmeye çalışırken ufuktaki resesyon tehlikesini de az hasarla atlatmaya çalışıyorlar. Enflasyonla sorunlu bir geçmişi olan Türkiye’de ise 2022 yılının gündemi fiyat artışları ve son 24 yılın en yüksek enflasyonları.

TÜİK’in Kasım 2022 için açıkladığı enflasyon verilerine göre, Kasım 2022’de bir önceki aya göre fiyat değişimi ortalama %2,88 olurken ve Kasım 2021’e göre fiyat düzeylerindeki değişim %84,39 seviyelerinde oldu. 

Yüzde 84,39 seviyesiyle Kasım 2022 enflasyon oranı, 2022 yılının Ekim ayından (85,5) sonra son 24 yılın en yüksek ikinci yıllık enflasyon oranı oldu.

Böyle bir görünüm içinde ve tüketici enflasyonunun yüzde 85’e, üretici enflasyonunun yüzde 157’ye ulaştığı şu günlerde şu yorumlar yapılıyor: “Enflasyon aralık sonrası baz etkisiyle düşecek”.

Baz etkisi nedir? Baz etkisi ile düşecek enflasyon halkın hissedeceği ve cebine yansıyacak bir şey mi? Bu yazımızda buna değinmeye çalışacağız.

II.EKONOMİ YÖNETİMİ ve ENFLASYON?

Hazine ve Maliye Bakanı Nureddin Nebati, Uludağ Ekonomi Zirvesi’nde enflasyonun baz etkisinin de yardımıyla aralık ayında düşeceğini söylemişti. 7 Ekim’de gerçekleşen bir etkinlikte konuşan Nebati, 2002’den 2022’ye kadar 20 yıllık enflasyon ortalamasının yüzde 13 olduğunu belirtmiş, enflasyonun yine bu ortalamalara doğru inmesini sağlayacak “yumuşak bir geçiş”ten bahsetmişti. 

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a göre yılbaşından sonra enflasyon, “önce yüzde 40’lı, daha sonra 30’lu, yılsonuna doğru ise yüzde 20’li” seviyelere inecek.

Ekim ayında Türkiye İstatistik Kurumu’na göre yüzde 85,51, bağımsız Enflasyon Araştırma Grubu’na (ENAG) göre yüzde 185,3 olan enflasyon için Orta Vadeli Program ise “2022’de yüzde 65, 2023’te yüzde 24,9, 2024’te yüzde 13,8” olacağı tahmin ediliyor.

Bu ömgörüler hep tüketici enflasyonuna bakan kısımlar. Üretici tarafında ise Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE) yıllık yüzde 157,69’a ulaşmış durumdadır. Tüketici fiyatlarının ne yöne gideceğinin bir göstergesi olan ÜFE’deki artış Ekim 2021’de ise yüzde 46,31’di. 

Enflasyonu bu seviyelerden yüzde 40’lı, 30’lu, 20’li seviyelere indirecek sihirli değnek “baz etkisi” tam olarak ne anlama geliyor? 

III.ENFLASYON ORANI BİR DEĞİL DÖRT…

Baz etkisinin detayına geçmeden önce aslında açıklanması gereken bir konu var. Bunlardan ilki enflasyonun tanımı. Yani enflasyon basit anlamda nedir?

Merkez Bankası’na göre enflasyon, sadece belli bir malın veya hizmetin fiyatının tek başına artması değil, fiyatların genel düzeyinin sürekli bir artış göstermesi. TCMB, “Enflasyon düşmesi, fiyatların düşmesi insanların alım gücünün artması, gelirlerinin yükselmesi demek değildir. Enflasyonun düşmesi, fiyatların daha az artması (yani artışın devam etmesi ama eskisine göre artışın yavaşlaması), insanların alım güçlerinin daha az azalması ve neticesinde istikrar ve refah demektir” ifadelerini kullanıyor. 

Diğer açıklanması gereken konu ise TÜİK’in dört farklı enflasyon oranı açıklıyor oluşu:

1- Bir önceki aya göre değişim oranı (geçen ay enflasyon ne idi bu ay ne oldu, geçen aya göre enflasyon % kaç arttı-azaldı)

2- Bir önceki yılın aralık ayına göre değişim oranı (geçen yılsonunda enflasyon ne idi bu ay ne oldu, geçen yılın sonuna göre enflasyon % kaç arttı-azaldı)

3- Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim oranı (geçen yıl Kasım ayında enflasyon ne idi bu yılın Kasım ayında ne oldu, geçen yılın Kasım ayındaki enflasyona göre enflasyon % kaç arttı-azaldı)

4- 12 aylık ortalamalara göre değişim oranı (son on iki ayın enflasyon ortalama oranı % kaç oldu)

Halk arasında bilinen “enflasyon”  aslında 3 nolu enflasyon. Yani,  “bir önceki yılın aynı ayına göre değişim oranı” dır.

Diğer bir ifadeyle, Ekim 2022 enflasyonu hesaplanırken, Ekim 2021 baz alınıyor, Ekim 2021 enflasyonuna göre ne kadar artış/azalış yaşandığına bakılıyor ve hesaplama da bu şekilde yapılıyor.

İşte “baz etkisinin” hesaplanmasında kilit eleman, baz alınan dönem. 

IV.BAZ ETKİSİ NEDİR?

Gelelim şimdi Baz Etkisi detayına.

Aslında geçmişteki veri ve dönemlere bakıldığında enflasyondaki ilk hareketlenme Temmuz 2018 olarak ortaya çıkıyor. 2018’in Ağustos’undan Eylül’üne geçerken aylık enflasyonda öyle bir sıçrama yaşıyor ki, 2019’da enflasyonun (varsayımsal olarak) “ılımlı” gitmesiyle iki dönem arasındaki farkta azalma yaşandığı görülüyor.

Yukarıda bahsettiğimiz gibi, yıllık enflasyon, son 12 aylık enflasyon anlamına geliyor. Yıllık enflasyon hesaplamasında başlangıç dönemi, bir önceki yılın aynı ayı. Temmuz 2019 için başlangıç döneminin Temmuz 2018 olması gibi. 

Enflasyonu hesaplanan ay değiştikçe, bir önceki yılın baz alınan ayı da değişiyor. Dolayısıyla 12 aylık dönemin ilk ayı, her ay endeks hesaplamasından çıkarak ilerliyor. Ağustos 2019 enflasyon hesaplamasında, Temmuz 2018’in olmaması gibi. Geçmiş verilere bakarsak, 2021’in Aralık döneminde ve Ocak-Şubat-Mart-Nisan 2022 dönemlerinde aylık enflasyon yüksek idi. 

Buna göre önümüzdeki yılın başlangıcında her ayın enflasyon hesaplaması yapılırken, bir önceki yılın aynı ayı da endeksten çıkıyor olacak. Dolayısıyla Şubat 2023 yıllık enflasyonu hesaplanırken Ocak 2022 ya da Mayıs 2023 hesaplanırken, Nisan 2022 endekste olmayacak. 

Normal şartlar altında ve tabi ki bir kur şoku yaşamazsak, gelecek senenin söz konusu aylarında daha düşük enflasyon rakamları gelebilir. Geçen yıl da çok yüksek oranlar görmüş olmamız nedeniyle enflasyon, yıllık bazda düşmüş olacaktır. Ancak elbette ki içinde bulunduğumuz dönemi, Ağustos 2020 ya da Eylül 2021 ile kıyasladığımızda; enflasyonun birikimli olarak artmaya devam ettiği de görülüyor. 

VI.ARALIK 2021 ENFLASYON ORANININ BAZ ETKİSİ

Biliyoruz ki, Türkiye’de enflasyonun bir numaralı nedeni çoğunlukla yüksek döviz kurudur. Hatırlanırsa, 2021 sonunda kurun ani artışı, Aralık ayının aylık enflasyonunda yüzde 13 gibi bir artışa yol açmıştı. Önümüzdeki dönemde bir kur şoku yaşanırsa bu, baz etkisini azaltır ya da tamamen yok edebilir. Şu anda da zaten ekonomi yönetiminin ve TCMB’nin büyük gayreti kuru frenlemek ve ani artışın önüne geçmek.

Bununla beraber, döviz kuru dışında ücretlerden ya da petrol, emtia fiyatlarından gelecek baskının da baz etkisini azaltabileceği göz ardı edilmemelidir. 

2021 Aralıktaki baz etkisinin yok olması çok zor. Ama şubattan sonraki rakamları fazlasıyla bastıracaktır.

VII.BAZ ETKİSİ İLE ENFLASYON DÜŞECEK, PEKİ HAYAT PAHALILIĞI?

Yukarıda bahsettiğimiz gibi baz etkisi sadece bir matematik hesaplama şekli olduğundan baz etkisiyle enflasyonun gerilemesinin halka etkisi çok olmayacaktır. Yalnızca enflasyonun artış hızında bir yavaşlama görülecektir. 

Hayat pahalılığı büyük ihtimal ile yine devam edecek ve herkes için ürünlerin fiyatları yine pahalı gelecektir.

Burada önemli soru ve konu şu: Vatandaşın geliri enflasyondan daha az mı daha çok mu artacak? Reel olarak bakıldığında, halkın reel gelirlerinde düşüş olduğunu görüyoruz. Bu noktada aslında halk tarafında ciddi ve kalıcı bir gelir artışına veya dolaylı ekonomik politikalarla satın alma gücünü artırmaya ihtiyaç var demek yanlış olmaz.

VIII.BAZ ETKİSİNİN,  MATEMATİKSEL OLARAK ENFLASYONU DÜŞÜRÜYOR OLMASI, FİYATLARIN DÜŞTÜĞÜ ANLAMINA GELMİYOR

Bahsettiğimiz gibi “baz etkisi”, tamamen matematiksel bir olgu. Eğer Aralık 2022’nin aylık enflasyon oranı, geçtiğimiz yılın aralık enflasyonundan daha düşük gelirse 12 aylık enflasyon daha düşük çıkacak, çünkü Aralık 2022 enflasyon geçtiğimiz yılın Aralık ayı oranına göre belirleniyor. Enflasyon da matematiksel olarak düşmüş oluyor. 

Basit örnekle;  Aralık 2021 aylık enflasyonu yüzde 13,58 artmıştı. Bu sene muhtemelen bu kadar artış olmayacak. Daha az artan ancak hâlâ artan bir enflasyonla karşı karşıya kalacağız. 

Matematiksel olarak enflasyonun düşüyor olması, fiyatlar genel düzeyinin düşüyor olduğu anlamına gelmiyor. Halka etkisi olmayacak. Neticede enflasyon artmaya devam edecek. Fiyatlar yine artacak ancak enflasyon artış hızı yavaşlamış olacaktır.

IX.REEL GELİRDEKİ ENFLASYONDA DÜŞÜŞÜ GETİRİR Mİ?

Enflasyonun düşüşünde merkez bankalarının iki önemli etkisi var. 

Bunlardan birincisi talep üzerinde bir etki yaratarak talebin kısılması, talep düşüşünün de haliyle fiyatlara etki etmesi ve fiyatların gerilemesi. Diğeri ise piyasa beklenti yönetimi. Gelecek dönemlerde fiyatların artmayacağına dair bir beklenti oluştuğu zaman fiyat artışları da o beklentiye göre şekilleniyor. 

Türkiye’de enflasyonla mücadeleye yönelik güçlü bir politika olması gerekmektedir. Çoğu zaman yoksullaşma nedeniyle enflasyon düşüşü yaşanıyor desek yanlış olmaz. Nihayetinde vatandaşın alım gücü çok düştüğü için talepte de bir düşüş görülebilir. Düşen taleple birlikte, yoksullaşmaya bağlı olarak belki enflasyonda bir düşüş görmemiz yüksek ihtimal dâhilindedir.

X.ENFLASYONUN BAZ ETKİSİYLE DÜŞÜŞÜ SEÇİM SÜRECİNİ ETKİLER Mİ?

Ekonomik durumlar ve özellikle enflasyon her zaman siyaseten kullanılmak istenen argümanlardır. Ama halk bu konuda etkilenir mi, şu an için bir şey söylemek zor. Çünkü halk meydanlarda verilen vaatlere ve açıklanan rakamlardan çok karşı karşıya kaldığı duruma bakıyor. Enflasyonun, açıklanan rakamlardan çok daha yüksek olduğunu görüyor. Sıkıntı burada çok büyük boyutlara ulaşıyor.

TÜİK için Enflasyon yüzde 85. Ama çarşıya pazara gittiğimizde çok farklı bir enflasyonla karşı karşıya kalıyoruz. 

XI.PEKİ SONUÇ NEDİR?

Enflasyon dün vardı, bugün de var ve yarında yine enflasyon olacaktır. Bugün açıklanan yüzde 85 enflasyon, geçen yıl 100 lira olan malın 185 lira olması anlamına geliyor. Enflasyon, gelecek sene yüzde 50’ye düşse bile bu sefer de 185 liralık mal, 278 lira olması demek. Dolayısıyla her zaman başlangıç noktasına göre kıyasla inanılmaz fiyatlarla karşı karşıya kalacağız ve BAZ ETKİSİ ile düşecek denilen enflasyon hiçbir zaman cebimize yansıyacak bir şey olmayacak gibi görünüyor.