Menkul Kıymetlerde Muhasebe, Değerleme ve Vergi Uygulaması

I.GİRİŞ

Muhasebede menkul kıymetler grubu, işletmelerin sahip olduğu menkul varlıkları ifade etmektedir. Mükellefler bu hesap grubunda geçici süreli alınan varlıkları takip etmekte ve kayda bağlamaktadır.

Vergi kanunlarında menkul kıymetlere ilişkin düzenlemeler yapılmış olmakla beraber tanımı yapılmamıştır.

Menkul kıymetin tanımı 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nda (SPK) kavranmıştır.

Sermaye Piyasası Kanunu’nun 3/b maddesinde menkul kıymetler; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenen kıymetli evrak olarak tanımlanmıştır.

Ancak sermaye piyasası mevzuatına göre ana sözleşmesinde hüküm bulunan ve borsada işlem gören A tipi yatırım fonları ile borsa yatırım fonlarının katılma belgeleri dışında kalan yatırım fonları katılma belgeleri menkul kıymet olarak kabul edilmemiştir.

II.MENKUL KIYMET HESAP GRUBU

Menkul kıymetler hesap planında “11 Menkul Kıymetler” başlığında 110 ila 119 hesap kodları arasında disipline edilerek düzenlenmiştir. Söz konusu hesap kodlarından 113 ila 117 arasındaki hesaplar boş bırakılarak ihtiyaca göre kullanıma açık bırakılmıştır.

• 110 HİSSE SENETLERİ
• 111 ÖZEL KESİM TAHVİL, SENET VE BONOLARI
• 112 KAMU KESİMİ TAHVİL, SENET VE BONOLARI
• 113
• 114
• 115
• 116
• 117
• 118 DİĞER MENKUL KIYMETLER
• 119 MENKUL KIYMETLER DEĞER DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞILIĞI (-)

III.TAHVİL VE HİSSE SENETLERİNDE DEĞERLEME

III.1.Hisse Senetlerinde Değerleme

Hisse senetleri; sermayesi paylara bölünmüş ve karşılığında kıymetli evrak niteliğinde hisse senedi çıkarabilen sermaye şirketlerinin belirlenen yasal şekil ve esaslara uygun olarak düzenledikleri belgelerdir. Hisse senetleri sermayenin belirli bir oranını temsil etmekle beraber sahiplerine de ortaklık hakkı ve kullanımını sağlayan nitelikli belgelerdir.

213 sayılı VUK’nun 279.maddesine göre;

Hisse senetleri ile fon portföyünün en az % 51’i Türkiye’de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri alış bedeliyle, bunlar dışında kalan her türlü menkul kıymet borsa rayici ile değerlenir.

Borsa rayici yoksa veya borsa rayicinin muvazaalı bir şekilde oluştuğu anlaşılırsa değerlemeye esas bedel, menkul kıymetin alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanır. Ancak, borsa rayici bulunmayan, getirisi ihraç edenin kar ve zararına bağlı olarak doğan ve değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler, alış bedeli ile değerlenir.

III.2.Tahvillerde Değerleme

Devlet tahvilleri; devlet tarafından ihraç edilen, ödünç para temin aracı olan itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı, vadesi bir yıldan fazla olan borçlanma senetleridir.

Diğer taraftan; devlet borçlanma belgeleri arasında hazine bonosu da bulunmaktadır.

Hazine bonosu; devlet tarafından ihraç edilmekle beraber ödünç para temini amacıyla 1 yıldan daha kısa vadeli borçlanma senetleridir. Hazine bonolarında kupon bulunmamakta olup; iskonto esasına göre ihraç edilir. Bono üzerinde tutar olarak vade sonunda ödenecek anapara ve faiz toplamı yazmaktadır.

Devlet tahvillerinde hazine bonolarından farklı olarak kupon bulunmaktadır. Devlet tahvilinin üzerindeki tutar borçlanılan tutardır ve kupan karşılığı faiz ödemeleri dönemler itibariyle yapılır.

Devlet tahvilleri ve hazine bonoları, BİST’de işlem görmektedir ve borsa rayici bulunmaktadır.

213 sayılı VUK’nun 279.maddesi hükmü gereği, bu menkul kıymetlerin borsa rayici ile değerlenmesi gerekir.

III.MUHASEBE KAYDI

Örnek:

(X) AŞ, BİST’te işlem gören birim fiyatı 10 TL’den 50.000 adet hisse senedini 30.11.2023 tarihinde satın almıştır. (X) AŞ söz konusu hisse senetlerini 31.01.2024 tarihinde 12 TL birim fiyatından satmıştır. 31.12.2023 tarihinden önceki günün ortalama borsa rayici 11,04 TL’dir. Komisyon ve diğer alım-satım giderleri göz ardı edilmiştir.

31.12.2023 tarihindeki borsa rayiç değeri, söz konusu hisse senedi alış bedeli ile değerlendiğinden bir önemi bulunmamaktadır.

Örnek:

(X) AŞ, 01.01.2023 tarihinde üzerinde yazılı değeri 100.000.000 TL olan devlet tahvilini 75.000.000 TL mukabilinde satın almıştır. Söz konusu devlet tahvili 1 yıl sonra 01.01.2024 tarihinde üzerinde yazılı değerle 100.000.000 TL (X) AŞ’ye ödenerek itfa edilmiştir. Devlet tahvili ihraç değeri 52.000.000 TL olup 48.000.000 TL tahvile ait faiz tutarıdır. Stopaj kesintisi oranı % 10’dur. 31.12.2023 tarihindeki borsa rayiç değeri 94.000.000 TL’dir.

Değerleme gününde gelir tahakkukları hesabı da kullanılabilmektedir. Ancak 213 sayılı VUK’nun ilgili hükümleri göz önüne alındığında 112 ve diğer ilgili gelir/gider hesaplarının kullanılması daha doğru olacaktır.

Örnek:

(X) AŞ, 01.03.2023 tarihinde üzerinde yazılı değeri 150.000.000 TL olan devlet tahvilini 75.000.000 TL mukabilinde satın almıştır. Söz konusu devlet tahvili 1 yıl sonra 01.03.2024 tarihinde üzerinde yazılı değerin altında 120.000.000 TL mukabilinde satılmıştır. 31.12.2023 tarihinde devlet tahvilinin borsa rayici 70.000.000 TL’dir

V.SONUÇ

Bu makalemizde menkul kıymetlerden tahvil, hazine bonosu ve hisse senetleri alım satımı ile değerlemesi örneklerle açıklanmaya çalışıldı.

Kaynak:

213 sayılı Vergi Usul Kanunu,

2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu

İlgili İdari Düzenlemeler

Ertan GÜVENDİ, Vergi Müfettişi – Onur DEMİR, Vergi Müfettiş Yardımcısı, Menkul Kıymetlerin Değerlemesi, Vergi Raporu, Sayı 147-Aralık 2011, https://vergiraporu.com.tr/upImage/org/2011-147-Menkul_Kiymetlerin_Degerlemesi-Ertan_Guvendi-Onur_Demir%20.pdf